اگر قصد سفر با تور مشهد را دارید، احتمالا یکی از مقصدهای محبوب شما ” مسجد گوهرشاد ” خواهد بود. اگر سری به تاریخ معاصر ایران هم بزنید، می فهمید که مسجد گوهرشاد فصل بسیار مهمی را در تاریخ به نام خود ثبت کرده است! اما قبل از این که گذری بر تاریخ مسجد گوهرشاد بیندازیم، تصمیم گرفتیم اندکی راجع به خود مسجد موضوعاتی را بیان کنیم. این مسجد که در مجاورت حرم امام هشتم (ع) بنا نهاده شده است، با گنبد آبی و عظیم خود چشم هر بیننده ای را مجذوب خود می کند و معماری شگفت انگیز این بنا شما را به سکوت وامیدارد. امکانش بسیار کمه که زائری از زائران حرم به مشهد بیایند، اما سری به این مسجد تاریخی و پرطرفدار نزنند. در حقیقت، صرف نظر از اهمیت و محبوبیت زیاد این بنا به لحاظ سیاسی و تاریخی، نمی توان منکر این همه زیبایی در معماری بی نظیر آن شد. شما علاقه مندان به حرم حضرت امام رضا که بروید، در جنوب آن مسجدی چشمنوازی را خواهید دید که به مسجد گوهرشاد شهرت دارد. این مسجد به دستور گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ در عهد تیموری در مشهد بنا شده است. مسجد گوهرشاد مشهد به دلیل قدمت تاریخی و معماری منحصر به فردی که دارد همواره گردشگران زیادی را به خود جذب کرده و این همه شهرت بیانگر این موضوعه که به دلیل مجاورت حرم حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و همچنین زیبایی های هنری این مسجد پربازدیدترین مسجد ایران بشمار می رود.
شما گردشگران عزیز اگر سری به تاریخ معاصر ایران هم بزنید، می فهمید که مسجد گوهرشاد فصل بسیار مهمی را در تاریخ به نام خود ثبت کرده است.
تاریخچه مسجد گوهرشاد
جالب است بدانید که قرن هشتم و در دوران حکومت تیموریان، پرجلوه ترین بناهای معماری اسلامی در مساجد زیبا و منحصر به فرد خلاصه می شد و اینکه گوهرشاد که از بانوان بزرگ و نامور ایران بوده است، دستور ساخت این مسجد را در سال 818 قمری را به معماران زبردست داد. لازم به ذکر است که گوهرشاد دختر یکی از امیران بزرگ تیموری به نام امیر غیاث الدین ترخانی بود که در سن 16 سالگی به عقد همسری شاهرخ، فرزند ارشد تیمور و جانشین او درآمد. در ادامه مهمه بدونید روایات حاکی از این موضوع بوده که گوهرشاد زنی بسیار پاکدل و مذهبی بوده که ارادت خاصی به ائمه اطهار داشته ؛ به همین منظور دستور داد مسجدی بزرگ و زیبا در جوار حرم مطهر امام رضا (ع) بسازند تا بعد از مرگ نیز، مدفن وی باشد. همچنین افسانه های بسیار دیگری نیز از روند ساخت این مسجد به گوش رسیده است که شاید معروف ترین آنها داستان عشق جوان کارگری است که دل به گوهرشاد بسته بود و اینکه رفت و آمد این بانو و سرکشی به کارگران برای نظارت بر ساخت مسجد، باعث شده که این جوان عاشق بانو گوهرشاد بشود و عشقش را بیان کند. به دنبال آن گوهرشاد از آن جوان خواست که چهل روز اعتکاف کند و از خانه بیرون نیاید. بعد از چهل روز جوان کارگر از بند عشق زمینی رها شده و عشقی آسمانی را پیدا کرده بود! اما این را بدانید که از این گونه افسانه ها و اسطوره ها درباره این مسجد شگفت انگیز و زیبا به وفور شنیده می شود. اما شاید هیچ کدام از این داستان ها به اندازه قتل خود گوهرشاد ناراحت کننده و تراژیک نباشد و در آخر گوهرشاد در اثر دسیسه تعدادی از سیاستمداران و در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر در هرات به قتل رسید و این بانو گرانقدر در زمان مرگ 88 سال داشت و در نهایت در همان شهر هرات و در جوار همسرش و پسرش بایسنقر میرزا به خاک سپرده شد.
معماری مسجد گوهرشاد
در ابتدا بدانید که شیوه ساخت این مسجد به سبک چهار ایوانی می باشد و در طی سال ها گنبد آن چهار بار مورد بازسازی قرار گرفته است. سبک معماری این بنا به روش تیموری طراحی شده است و بنای مسجد گوهرشاد که به دلیل نام بانی آن به این نام شناخته و خوانده میشود چیزی حدود 12 سال زمان برده است، نام معمار آن استاد ” قوام الدین شیرازی ” عنوان شده است. این مسجد محبوب درست در جنوب بارگاه رضوی قرار گرفته و به رواق های دار السیاده و دار الحفاظ آن پیوسته و اینکه صحنی به گستردگی 2800 متر مربع را به خود اختصاص داده است و زیر بنای آن 9400 متر مربع می باشد و همچنین بنای مسجد 8 ایوان بزرگ و 7 شبستان را در خود جای داده و در ضمن گنبدخانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان های یک طبقه ، قسمت های متنوع مسجد را به هم پیوند داده و نیز ایوان جنوبی، ایوان ” مقصوره ” نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان ” دار السیاده ” می باشد و در ادامه ایوان شرقی، ایوان ” اعتکاف ” و ایوان غربی، ایوان ” شیخ بهاء الدین “ نامگذاری گشته است.
همچنین در ادامه بررسی معماری این مسجد باید بدانید که یکی دیگر از اجزای ایوان منبری است که امروزه به نام ” صاحب الزمان ” شناخته و نامبرده میشود که تماما از چوب گردو و گلابی ساخته شده اند و هنرهای منبت کاری بسیار جذابی در آن انجام گرفته شده و نیز سازنده این منبر شخصی بنام ” محمد نجار خراسانی ” هنرمند ناشناس عصر فتحعلی شاه قاجار است. این منبر زیبا سال 1325 / 1946 به دست ” حیدر نیکنام گلپایگانی ” مرمت شد و ارتفاع منبر از زمین تا عرشه (جای نشستن) 7٫5 متر و دارای 14 پله و ابعاد عرشه 1٫14 در 1٫12 می باشد. گنبد مسجد به بلندی 41 متر بر بالای ایوان مقصوره خودنمایی می کند و سطح خارجی آن با آجر لعاب دار و یک کتیبه با خط کوفی مزین گشته و نیز در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر ساخته شده و دارای کتیبه هایی جداست. این مناره ها از روی زمین شروع شده و پیوسته به ایوان مقصوره بالا می روند و به شکل گلدسته در می آیند و منظره شگفت انگیزی را ساخته اند و اینکه متاسفانه دور خارجی گنبد 61.85 متر بوده به علت مشکلاتی که برای آن بوجود آمد در سال 1341 برچیده گردید و مجدد گنبد فعلی با مصالح جدیدتری ساخته و تزئین شد. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد که شما را مجذوب معماری خود می کند.
بخش های مختلف مسجد گوهرشاد
ایوان مقصوره
ایوان مقصوره 500 متر مربع مساحت را به خود اختصاص داده و 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع را داراست. اگر به آن توجه کنید تاریخ بنای مسجد را بر بروی کاشی معرق می توانید پیدا کنید. همچنین محراب مسجد نیز در این ایوان قرار گرفته است که یکپارچه از سنگ مرمر استفاده شده است. در ادامه گنبد مسجد نیز بر بالای آن قرار دارد و نیز مورد دیگری که در خصوص این ایوان می توان به آن اشاره کرد این بوده که منبری است که به نام صاحب الزمان نام گرفته شده و کتبیه تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد، از بهترین ثلث نویسان تاریخ) در پیشانی ایوان مقصوره به زیبایی و هنرمندانه جای گرفته که تاریخ ساخت بنا را بر کاشی معرق روی این کتیبه می توانید از نزدیک مشاهده نمایید.
منبر صاحب الزمان
درست در جنوب ایوان مقصوره منبر بلندی را خواهید دید که معروف به منبر صاحب الزمان می باشد و در نزدیک به محراب این منبر در سال 1243 هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار، از چوب گردو و گلابی ساخته شده است و هنر منبت کاری آن چشم هر بیننده ای را مبهوت و شیفته خود میکند. شیوه این منبت کاری و قلم زنی آن و این موضوع که از آهن و میخ در آن استفاده نشده، از ویژگی های قابل توجه این منبر محبوب و ویژه میباشد. توجه داشته باشید که ساخت آن در سال 1325 آغاز گشته و نیز منبر صاحب الزمان (عج) در سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مورد بازسازی قرار گرفت و ارتفاع منبر از سطح زمین 7٫5 متر و دارای 14 پله می باشد.
گنبد و مناره ها
همانطور که در بالا هم به آن اشاره کردیم، گنبد مسجد گوهر شاد روی ایوان مقصوره قرار گرفته است. این گنبد 41 متر ارتفاع داشته که به آجر لعاب دار و کتیبه ای به خط کوفی تزیین شده است. همچنین مناره های زیبای این مسجد هر کدام ارتفاعی حدود 43 متر را به خود اختصاص داده اند و کتیبه هایی روی آن کاملا واضح و نمایان است. مناره ها روی زمین بنا شده اند، در کنار ایوان مقصوره بالا میروند و گلدسته ای روی آن ها توجه شما را به خود جلب می کند.
شبستان ها
شبستان های قرینه مسجد، پایه های قطور و سقف ضربی شکلی دارند و آنها با این که بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته اند اما هنوز هم زیبایی سنتی معماری ایران را تداعی می کنند. این شبستان ها در دوره های گوناگون نام های مختلفی از جمله شبستان سبزواری، تبریزی، نهاوندی، نجف آبادی و … را به خود نسبت داده اند. به جز شبستان گرم که واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی میباشد و محل عبادت آقایان است، جالبع بدونید که در مابقی شبستان ها جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و … برگزار می گردد.
دسترسی به مسجد گوهرشاد
قابل توجه شما مسافرانی که با تور مشهد همراه شده اید، اینکه برای رسیدن به این مسجد تاریخی منحصر به فرد باید به حرم مطهر امام رضا بروید و از هر نقطه شهر مشهد می توانید توسط وسایل نقلیه عمومی یا تاکسی های شهری یا مترو خودتان را به حرم برسانید و بهترین زمان، ساعت و هزینه مراجعه به مسجد گوهرشاد به این صورته که ایجا همه روزه و در 24 ساعت از شبانه روز در طی سال بدون پرداخت هزینه می توانید به این مسجد مراجعه کنید و نیز برای بازدید از این مسجد حدودا به یک ساعت وقت لازم است. برای رفتن به مشهد بهترین فصل ها بهار و پاییز است، تا هم از لحاظ جمعیت حرم خلوت تر باشد و هم آب و هوای مشهد معتدل تر و مطبوع است.
