آذربایجان کشوری زیبا در نزدیکی ایران است و تشابه فرهنگی زیادی با ما دارد چرا که زمانی نه چندان دور جزئی از همین خاک بوده است؛ باکو نیز از شهرهای مهم گردشگری و همین طور پایتخت آن است و اغلب ایرانیان به دلایلی از جمله نزدیکی راه، هزینه های ارزان تر سفر این کشور را انتخاب می کنند؛ باکو جاذبه های دیدنی بسیاری دارد که برخی از آن ها به تاریخ و تمدن این سرزمین مربوط می شود و برخی دیگر سازه هایی مدرن و امروزی مانند برج های شعله آذربایجان هستند؛ یکی از مهم ترین جاذبه های تاریخی این شهر کاخ شیروان شاه نام دارد؛ این مجموعه کاخ از حدود سال 1964 همراه با دیواره های اطراف به عنوان موزه ای ملی تاریخی تحت نظارت دولت در آمد و در سال 2000 توسط یونسکو به ثبت جهانی رسید؛ قدمت بنا بیش از 600 سال پیش مربوط می شود و یکی از مهم ترین و زیباترین آثار آذربایجان به شمار می رود به طوری که در میراث جهانی یونسکو از آن به عنوان یکی از مروارید های معماری آذربایجان یاد شده است.
سازمان جهانی یونسکو از نظر زیبایی کاخ شیروان شاه را یکی از مرواریدهای معماری آذربایجان نامیده است.
تاریخچه کاخ شیروان شاه
مجموعه شیروان شاه شامل چندین بخش از جمله ساختمان مرکزی دیوان خانه، مسجد شاه، مقبره سید یحیی باکویی، حمام، مسجد کی قباد و چندین قسمت دیگر می شود که با دیواری دور تا دور آن احاطه شده است؛ البته امروزه از آن دیوار چیز زیادی باقی نمانده است؛ قدمت بنای نهایی به قرن 15 ام باز می گردد اما ساخت آن از اوایل قرن 14 ام شروع شده و قسمت هایی مربوط به همان زمان هستند؛ در بنای اصلی کاخ هیچ کتیبه ای باقی نمانده و تاریخ ساخت آن را از دیوارنوشته های اطراف تخمین زده اند؛ دو کتیبه در قسمت مناره و مقبره سالم مانده اند که از آن دو برای اطلاعات تاریخی استفاده می شود.
ساخت بنا مربوط به سلسله شیروان شاه می شود؛ شاه ابراهیم اول پایتخت خود را بعد از زلزله ای که شهر شماخی را ویران کرد، به باکو منتقل انتقال داد؛ گفته می شود وی مصمم به ساخت مجموعه کاخی برای یادبود سید یحیی بوده و در نهایت نیز بنایی زیبا و منحصر به فرد ساخته است که بعد ها شیروان شاه خلیل الله نیز به همراه خانواده اش در همین زمین دفن شدند؛ برخی دیگر اما بنا را تنها به کاخ حاکم و محل زندگی او نسبت می دهند؛ همچنان هر دو نظر به طور قطعی تایید نشده و سر آن مباحثه است؛ همچنین مورخان کشف جالبی داشتند که نشان می دهد چاه های داخل محوطه کاخ مانند تپه های همین منطقه خاصیت دارویی و درمانی داشته اند. این کاخ طی زمان های مختلف متروکه بوده و حتی در دوره ای کلیسای ارتدکس شرقی قصد تخریب آن را داشته اند که دولت روسیه تنها به دلیل این که از آن به عنوان انبار استفاده می کرده، مانع تخریب شده است؛ روسیه حتی در دوره ای برای کاربری نظامی خود مجبور شد بخش هایی از این سازه را بازسازی کند.
معماری کاخ شیروان شاه
کاخ در دو طبقه بنا شده و سازه دیوان خانه آن نمایی هشت ضلعی دارد که درست در وسط محوطه کاخ قرار گرفته است؛ بررسی ها نشان می دهد کاخ 52 اتاق داشته که تعداد 25 اتاق در طبقه دوم و 27 اتاق دیگر در طبقه اول قرار گرفته بودند اما امروز از اتاق های طبقه دوم تنها 16 اتاق باقی مانده است؛ به طور کلی طبقه دوم با سه راه پله به طبقه اول متصل شده است؛ به نظر می رسد اتاق های بالا برای شاه و اعضای خانواده در نظر گرفته شده و بیشتر جنبه تجملاتی داشته است؛ در حالی که اتاق های پایین مربوط به خدمه و برای انجام امور روزانه بوده است؛ کاخ از صفحات سنگی بزرگ و صیقلی تشکیل ساخته شده و در تمام آن ها کنده کاری هایی زینتی دیده می شود؛ در اکتشافات بنا سکه های قدیمی، ظروف مسی، لباس های گلدوزی شده، فرش های قدیمی و بسیاری وسایل عتیقه از این دست پیدا شده است.
بازدید از کاخ شیروان شاه
کاخ شیروان شاه در منطقه ایچری شهر یا همان شهر قدیمی باکو قرار دارد؛ کوچه هایی قدیمی که در تاریخ غرق شده اند و روزگار هایی از زرتشتیان، ساسانیان، اعراب، شیروانیان، عثمانیان و حتی روس ها را بر خود دیده اند؛ در این قسمت از شهر نه تنها کاخ شیروان شاه بلکه برج مایدن همان قلعه دختر باکو و کاروانسرای ماسه سنگی نیز از دیگر بازماندگان تاریخ دیده می شوند؛ بازدید از این منطقه هزینه ای برای ورودی ندارد و در بسیاری از قسمت های آن خانه های مسکونی وجود دارد؛ برجسته ترین این آثار کاخ شیروان شاه است که تصویری از آن بر روی اسکناس 10 هزار منات آذربایجان دیده می شود؛ هرچند که برای اولین بار در سال 1990 تصویر این کاخ روی تمبر پستی شوروی سابق چاپ شده بود؛ هنرمندانی چون گریگوری گاگارین، جورجی هوهنفلدن و همین طور ریچارد تیل در آثار خود از نمای این بنا استفاده کرده اند؛ همچنین در رمان علی و نینو نوشته شده کوربان سعید نیز شرحی کامل از این بنا بیان شده است.
